17 СОЛИ БЕБАРОРИ ЗАБОН

Агар дар Тољикистон сад забоншинос бошад, сад хел аќида вуљуд дорад

Ба аќидаи донишмандон ва равшанфикрони тољик бо гузашти 17 сол аз ќабули Ќонуни забони давлатии Тољикистон њанўз њам бахшњои умдаи ин ќонун амалї нашуда ва њамчунон рўи ќоѓаз боќї мондааст. Забоншиносони тољик њар яке дар мавриди забони тољик аќидаи шахсии худро дорад ва њамон тавре, ки хоњад истифода мебарад. Њатто дар ин маврид китобњо ба нашр расидаанд. Хусусан, донишманди тољик Ўктами Холиќназар дар навиштањояш ќариб пурра аз калимањои арабї истифода мебарад. Ба аќидаи ў бояд мо калимањои арабиро чї тавре њаст, њамон тавр истифода барем.
Аммо ба фикри баъзе забоншиносони дигар шарт нест, ки мо калимањои бегонаро, ки ба забонамон дохил шудаанд, айнан талаффуз намоем. Ќутбиддин Мухторї, устоди кафедраи услубшиносї ва тањрири адабии факулати журналистика ва тарљумонии ДДМТ мегўяд, мо калимањои ба забонамон дохилшударо ба таври худамон бояд талаффуз кунем. Ончуноне ки дар дигар забонњо роиљ аст. Масалан, мегўяд Мухторї, истилоњи русии "механика" ба таркиби луѓати забони арабї дохил шуда, тамоман дар шакли дигар - "манљаниќ" истифода мешавад. Ё дар Ќуръони маљид калимањои зиёди форсї-тољикї истифода шудааст, ки мо тољикон онро намефањмем. Пас чаро мо бояд калимањои онњоро ба таври худашон истифода кунем? Ба назари Ўктами Холиќназар бояд калимањои "њаљ" бо ду "љ" ("њаљљ"), "муњим" бо ду "м" ("муњимм"), "муовин", "муодил", "муомилот" бо њарфи "ъ" ва дар калимањои "мубоњиса", "мунофиќа", "мусодира" ва дигарњо бояд ба љои њарфи "и" њарфи "а" (мубоњаса") истифода бурда шавад, ки ин ба аќидаи як гурўњи забоншиносон тамоман ба меъёри забони тољикї рост намеояд.
Дар факултањои филологї њам њар устод ба таври худаш ба донишљўён дарс мегўяд. Савол ин аст, ки дар ин њолат донишљўён чї тавр забон меомўзанд? Ё худ, расонањо низ њар яке ба таври худ аз забони тољикї истифода мебаранд. Аммо ин ягон касро ба ташвиш наовардааст. То њол на аз љониби Академияи илмњо, на аз љониби маќомоти дахлдор ягон тадбир андешида нашудааст. Танњо њафтаи гузашта раёсати нави Иттифоќи журналистон аз забони нашрияњо, хусусан, њафтаномањои "Миллат" ва "Наљот" изњори нигаронї кардааст. Ва ба аќидаи Акбари Саттор, раиси Иттифоќи журналистон, ба хотири аз љониби масъулин риоя шудани Ќонуни забон роње дигаре, љуз водорсозии онњо тавассути пешбинии љазо вуљуд надорад: "Агар ки ќонун бошад, барои ќонунро вайрон кардан бояд одам љазо бинад. Ман пешнињод дорам, ки љазо муќаррар карда шавад", мегўяд ў.
Вазъи забони тољикї ва раванди татбиќи Ќонуни забони давлатии Тољикистон зимни як нишасти донишмандон, масъулини давлатї ва мудирони расонањои хабарї мавриди баррасї ќарор гирифтааст. Донишмандони тољик, дар њоле ки масъулини идорањо аз иљро шудани ин ќонун ба навъе гузориш медоданд ва тавсиф мекарданд, талошњои њукуматро дар ин самт нокифоя хондаанд ва аз тољикии форсї ба унвони як забони бидуни пуштибон дар Тољикистон ёдовар шудаанд. Дорои Дўст, донишманди тољик ба радиои "Озодї" гуфтааст: "Агар аз решањояш бинем, ки ѓалат аз куљо меояд: дар мўњри дафтари Раёсати љумњурамон ду ѓалат аст. Ваќте ки дар мўњри Раёсати љумњурї ду ѓалат аст, дар мавриди кадом савод мо гап мезанем. Баъди се њазор сол аз кўњи Бесутун матнњоро ёфтанд ва хонданд, ѓалат нест, вале мо дар мўњрамон ѓалат дорем. Ќарорњое, ки имрўзњо нашр мешавад, ќонунњое, ки нашр мешавад, садњо таркиби ѓалат дорад. Ба охирин амре, ки дар мавриди ба Шириншо Шотемур ва Нусратулло Махсумов додани унвони Ќањрамони Тољикистон буд, таваљљўњ кунед: "барои фаъолияти бунёдкоронаи давлатдорї ва хидматњои бузург дар поягузории истиќлолияти Тољикистон". Ин таркибњо аз нигоњи мантиќ ѓалат аст. Аввал давлатро поягузорї мекунанд ва баъд давлатдорї мекунанд."
Дар њамин њол Исомиддин Салоњиддинов мушовири Президенти Тољикистон низ ба дунболи ин гуна интиќодот гуфтааст, дар воќеъ, вазъи забони давлатї нигаронкунанда аст. Ба аќидаи ў ба роњ андохтани як њаракати иљтимої ба манзури њимоят аз забони давлатї амри зарурист: "Дар худи Тољикистон ба сабаби нодонии мо, бемасъулиятии мо ба забони тољикї фишор оварда мешавад ва ин маънои онро дорад, ки ба истиќлоли мо фишор оварда мешавад. Чаро реклама ба забони тољикї тарљума намешавад? Барои он ки тавассути реклама мардум ба фановарї, шароити бозор ва навгонињо ва пешрафт ошно мешавад ва ин кор амдан сурат мегирад. Як њаракате бањри дифои забони давлатї бояд таъсис ёбад, шояд мисли Анљумани муњофизони забони давлатї."
Ширкаткунандагони ин нишаст, њамчунин, наќши радио ва телевизион дар густариши забон дар шароити пешрафти фановариро таъкид карданд ва бо лањни шадид аз забони шабакањои телевизонї интиќод намудаанд.
Дар воќеъ имрўз радиоњои зиёде дар пойтахт ва ноњияњои атрофи он фаъолият доранд. Ва таври маълум, ќисмати бештари барномањои ин радиоњо бо забони русї аст. Њатто ќариб нисфи барномањои ду шабакаи телевизионии кишвар, ки акнун 16-18 соат пахш мешаванд, русї аст.
Абдулло Файзуллоев, як узви Комиссияи татбиќи Ќонуни забони Тољикистон гуфтааст: "Ташаккур аз ТВТ, ки бозињои футболро барои мардум намоиш дод. Аммо ниёз ба тарљумаи бисёр пурѓалат набуд. Шорењи футбол мегўяд, ки "тўб маљрои худро дигар кард" ё љои дигар мегуфт, ки "тўб ба майдони љазо омад". Ман аз ин њама чизе нафањмидам".
Дар шароити феълї меъёри воњиди забони тољикї вуљуд надорад ва истилоњот ё вожањо аз љониби Кумитаи истилоњот ќабул ва эълон намешавад, ки боиси истифодаи номатлуби вожањо шудааст.
Дар њамин њол бархе дигар аз ширкаткунундагон аз љумлаи мансабдорон аз ворид шудани калимот ва вожањои ба истилоњи онњо "иронї" ва "афѓонї" изњори нигаронї кардаанд. Аз љумла раиси Бунёди забони тољикї гуфтааст, як рўзномаи навтаъсис вожаи "истирдод" ва "тарљењ"-ро истифода кардааст, ки њатто барои ман дарки он мушкил аст. Аммо раиси пажўњишгоњи забон гуфтааст, ин њама калима ё вожањо, калимоте нестанд, ки акнун ба забони тољикї ворид шуда бошанд. Балки моли њамин забон њастанд ва дубора баъди солњои, ба истилоњ содда кардани забон, мавриди истифода ќарор мегиранд. Ва љое барои нигаронї вуљуд надорад.
Дар воќеъ, он њама калимањои барои мардуми мо нофањмои арабї моли забони тољикї буданд. Зеро гузаштагони мо шояд бузургии худро нишон дода, бештар аз калимањои арабї истифода мекарданд, ки ин то ба њамин њол оварда расонд. Ва њоло њам забони тољикї дилсўз надорад. Шояд њар як забоншиноси мо танњо бузургии худро нишон доданї шуда, аз калимањои фаќат барои худашон фањмо истифода мебаранд. Ва агар касе ягон пешнињоди љолиб дорад, ба Академияи илмњо мурољиат кунад, шояд Ќонуни забонро аз нав ќабул мекунем ва мавриди истифода ќарор медињем. Агар не, сари мардумро гаранг кардан лозим нест?

P.S. Ин матлаб се сол пеш дар хафтаномаи «ВАЌТ» нашр шуда буд, ки фикр мекунам холо хам моњияти худро гум накардааст. Ахиран Ќонуни забони тољикї аз нав ќабул шуд, аммо бењбудие ба назар намерасад.